Phát triển du lịch cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới

Bài 1: Khi nông dân làm du lịch
Du lịch cộng đồng không chỉ tạo ra hiệu ứng tích cực để thu hút khách đến với các vùng nông thôn, mà còn tạo ra nhiều việc làm và nâng cao thu nhập cho người nông dân. Ngoài ra, đây cũng là một hướng chuyển đổi nghề nghiệp cho nông dân, gắn sản xuất với du lịch, dịch vụ, góp phần nâng cao hiệu quả công cuộc xây dựng nông thôn mới.
Những kết quả bước đầu
Anh Hồ Văn An, ở xã Sơn Trạch, huyện Bố Trạch (Quảng Bình) vốn là một thợ rừng. Nhiều năm gắn với rừng nhưng đời sống của gia đình anh luôn thiếu trước hụt sau. Ðã có lần, anh cùng nhóm bạn gùi lương thực, thực phẩm xuyên sang Lào rồi Ma-lai-xi-a tìm trầm với mong ước đổi đời, song thất bại. Trở về quê, anh Hồ Văn An được Tổng Giám đốc Công ty TNHH MTV Chua Me Ðất (Oxalis) Nguyễn Châu Á tuyển dụng làm nhân viên gùi cõng thực phẩm, trang thiết bị hỗ trợ khách du lịch (porter) khám phá hang Sơn Ðoòng.
Những chuyến đi như thế đã giúp anh hiểu chút ít về du lịch để tìm lối đi cho riêng mình. Năm 2015, anh mở một homestay, đặt tên là Phong Nha Mountain House với ngôi nhà sàn gỗ duy nhất ở Phong Nha và được đặt trong khu vườn dân dã của gia đình. Phong Nha Mountain House có góc nhìn đẹp, gần gũi với thiên nhiên và tạo dấu ấn với khách du lịch. Trò chuyện với chúng tôi, anh Hồ Văn An chia sẻ: Tại Phong Nha Mountain House đang có các dịch vụ phục vụ khách du lịch như: lưu trú, thưởng thức đặc sản đồng quê; trải nghiệm các mô hình sản xuất nông nghiệp; đạp xe khám phá nét đẹp làng quê vùng sơn cước… Hiện, gia đình đang xây dựng thêm một điểm dừng chân ngay tại Phong Nha Mountain House để thu hút thêm khách du lịch.
Cũng vốn là thợ rừng rồi chuyển nghề làm thợ sửa điện, nước, anh Nguyễn Văn Thắng ở thôn Phong Nha, xã Sơn Trạch cũng mở một homestay cho riêng mình. Kiến thức về loại hình du lịch cộng đồng mà anh Thắng có được đều học hỏi từ những người đã mở homestay trước đó. Vợ anh, nhờ có hơn hai năm làm việc tại Oxalis cho nên tích góp được kiến thức, đảm nhận việc giao dịch với du khách nước ngoài qua trang web và giao tiếp trực tiếp với khách. Nằm ngay trung tâm xã Sơn Trạch, vùng cửa ngõ của Di sản thiên nhiên thế giới Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Rustic Homestay của vợ chồng anh Thắng có địa thế thuận lợi, cộng thêm cách thức quảng bá hiệu quả và đã được nhiều du khách lựa chọn. Tuy vậy, dịch vụ chủ yếu của Rustic Homestay mới chủ yếu là lưu trú, kết hợp với số tua du lịch khám phá hang động. Thời gian còn lại, khách tự thuê xe máy hoặc xe đạp khám phá làng quê chung quanh khu vực Phong Nha - Kẻ Bàng. Vào mùa du lịch cao điểm, bình quân lượng khách lấp đầy homestay của anh Thắng khoảng 80%, còn bình thường khoảng 40 đến 50%, mang lại nguồn thu khoảng 150 triệu đồng/năm.

Hình 2: Homestay Hồ Khanh ở xã Sơn Trạch, huyện Bố Trạch (Quảng Bình).
Không chỉ xây mới mà nhiều homestay tại Quảng Bình, sau một thời gian hoạt động ổn định, còn tiếp tục đầu tư mở rộng quy mô. Sy’s Homestay của anh Lê Văn Sỹ ở thôn Cù Lạc, xã Sơn Trạch là một trong những homestay được xây dựng khá quy mô và bài bản. Anh phải mất một thời gian vào Quảng Nam, ra Sa Pa để tìm hiểu và học hỏi kinh nghiệm. Những chuyến đi này đã mang lại cho anh kiến thức và cách làm du lịch cộng đồng. Anh Lê Văn Sỹ chia sẻ: Homestay không chỉ đơn thuần là dịch vụ lưu trú, mà còn phải biết kết nối và tổ chức các sản phẩm, dịch vụ du lịch tạo thành một tour tham quan, trải nghiệm. Vì vậy, Sy’s Homestay luôn chú trọng việc tổ chức, sắp xếp chương trình, nhằm làm phong phú, đa dạng thêm các dịch vụ cho khách du lịch như cưỡi trâu, tắm sông hoặc tham quan vườn thực vật Phong Nha - Kẻ Bàng... Ngay từ đầu năm nay, Sy’s Homestay đã chủ động liên kết với các đơn vị lữ hành để bảo đảm nguồn khách ổn định.
Du lịch tại nông thôn mới kiểu mẫu
Nếu như tại Quảng Bình, du lịch cộng đồng xuất phát từ những hộ gia đình, cá nhân đơn lẻ thì tại Hà Tĩnh, đã bước đầu hình thành những khu dân cư nông thôn mới kiểu mẫu chung sức làm du lịch. Trên cơ sở những kết quả đạt được trong quá trình xây dựng khu dân cư nông thôn mới kiểu mẫu, vườn mẫu, ý tưởng biến các làng quê nông thôn mới trở thành sản phẩm du lịch đã được lãnh đạo tỉnh Hà Tĩnh đưa ra và bắt tay vào thực hiện.
Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh Lê Trần Sáng: Tỉnh định hướng, lựa chọn ba địa phương: xã Tiên Ðiền (huyện Nghi Xuân), thôn Nam Sơn, xã Thịnh Lộc (huyện Lộc Hà), xã Cẩm Nhượng (huyện Cẩm Xuyên) là những địa điểm sẽ triển khai du lịch trải nghiệm cộng đồng. Nếu xã Tiên Ðiền được lựa chọn nhờ có Khu lưu niệm Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Du và địa phương này đang bảo tồn, lưu giữ được các loại hình văn hóa, văn nghệ truyền thống đặc sắc thì làng Nam Sơn được lựa chọn nhờ lợi thế nằm sát khu nghỉ dưỡng cao cấp Vinpearl Cửa Sót và xã Cẩm Nhượng được lựa chọn bởi danh tiếng của làng nghề chế biến nước mắm Cửa Nhượng. Hiện nay, thôn Phong Giang (xã Tiên Ðiền) là đơn vị đầu tiên ở Hà Tĩnh mở cửa đón du khách về tham quan, trải nghiệm.
Chủ tịch UBND xã Tiên Ðiền Phạm Ngự Bình cho biết: Bên cạnh lợi thế nằm sát Khu lưu niệm Ðại thi hào Nguyễn Du, thôn Phong Giang mang trong mình đầy đủ hình hài của một khu dân cư nông thôn mới kiểu mẫu đạt chuẩn với đường làng sạch sẽ, thông thoáng, nhà cửa được xây dựng với kiến trúc đặc trưng của địa phương, tình hình an ninh trật tự ổn định, người dân thân thiện, hiếu khách.
Theo Bí thư Chi bộ thôn Phong Giang Lê Xuân Thú, cuối năm 2017, sau khi được lựa chọn là địa điểm đón du khách về tham quan, nghỉ dưỡng, khám phá cuộc sống làng quê, các hộ dân ở Phong Giang đã cải tạo, nâng cấp khuôn viên nhà cửa, vườn hộ và trang bị đầy đủ những đồ dùng cần thiết để phục vụ nhu cầu sinh hoạt cá nhân của du khách. Các hộ dân đã bố trí những căn phòng đẹp, thoáng mát, sạch sẽ và đầy đủ tiện nghi để du khách nghỉ dưỡng. Sau khi khảo sát nhu cầu, năng lực của các hộ dân trong thôn, 14 gia đình đã được lựa chọn làm điểm lưu trú của du khách. Ngoài việc được tập huấn các kỹ năng giao tiếp phục vụ khách du lịch, quảng bá nét văn hóa truyền thống của địa phương, các hộ dân còn được tỉnh hỗ trợ 30 triệu đồng/ hộ để sắm sửa những vật dụng cần thiết.
Là một trong những hộ dân được đánh giá cao về điều kiện cơ sở vật chất lưu trú để đón tiếp du khách, anh Nguyễn Mạnh Tuấn cho biết: Tại Phong Giang, sản xuất nông nghiệp vốn không mang lại thu nhập cao cho người dân vì diện tích đất canh tác thấp, sản xuất manh mún, nhỏ lẻ. Chính vì vậy, khi chính quyền địa phương có hướng phát triển du lịch cộng đồng thì các hộ dân trong thôn rất đồng tình hưởng ứng với hy vọng sẽ tạo thêm công ăn việc làm và tăng thu nhập. Khi lưu trú tại đây, du khách có thể trải nghiệm không khí trong lành của làng quê bên những cánh đồng lúa xanh mát hoặc chín vàng, được cùng gia đình nấu những món ăn truyền thống, đồng thời buổi tối sẽ được thưởng thức các hoạt động văn hóa văn nghệ của các đội văn nghệ dân gian xã Tiên Ðiền với các làn điệu dân ca, ví giặm, chèo Kiều…
Có thể nói, tại các vùng nông thôn, mô hình du lịch cộng đồng ra đời như thổi làn gió mới vào nhận thức, góp thêm cách làm giàu bền vững ngay trên những mảnh đất giàu tiềm năng du lịch. Như nhận định của Phó Chủ tịch UBND huyện Bố Trạch: Du lịch cộng đồng hiện mang lại nhiều lợi ích trong phát triển kinh tế cho người dân. Không chỉ mang lại thu nhập ổn định mà loại hình du lịch này còn góp phần bảo vệ môi trường sinh thái và bảo tồn, phát huy nét văn hóa độc đáo của địa phương. Với sự phát triển của các loại hình du lịch cộng đồng, người dân địa phương được trực tiếp tham gia vào các hoạt động du lịch với vai trò là chủ nhân và là người hưởng lợi trực tiếp.

Bài 2: Cần chiến lược đầu tư bài bản Hình 3: Du khách tham quan Khu dân cư nông thôn mới kiểu mẫu tại xã Hương Bình, huyện Hương Khê (Hà Tĩnh). Việc tham gia một cách chủ động, trực tiếp và có ý thức của người dân vào các mô hình du lịch cộng đồng trong thời gian qua đã làm sinh động thêm bức tranh du lịch của nhiều địa phương. Song, đó mới chỉ là bước khởi đầu, muốn du lịch cộng đồng thật sự bền vững, các cấp chính quyền cần tổ chức khảo sát, đánh giá đầy đủ về mô hình này trên địa bàn, từ đó xây dựng quy hoạch và có các chính sách hỗ trợ phát triển hợp lý, đầy đủ hơn.

Hoạt động còn mang tính tự phát Theo Sở Du lịch tỉnh Quảng Bình, du lịch cộng đồng trên địa bàn tỉnh xuất hiện muộn hơn so với một số nơi khác. Năm 2011, với sự ra đời của mô hình Phong Nha Farmstay tại xã Cự Nẫm, huyện Bố Trạch đã thu hút đông đảo khách nước ngoài đến lưu trú, nghỉ ngơi, từ đó các mô hình homestay và farmstay bắt đầu phát triển tại khu vực Phong Nha, TP Đồng Hới và xã Tân Hóa (huyện Minh Hóa). Đến nay, toàn tỉnh có 50 cơ sở homestay và farmstay, trong đó chủ yếu tập trung tại khu vực Phong Nha và các xã lân cận. Nếu trước đây, nhiều người ở các xã Sơn Trạch, Hưng Trạch, Cự Nẫm, Phúc Trạch… sống bằng nghề trồng trọt, chăn nuôi và đi rừng thì nay đã có nghề mới, nghề làm dịch vụ du lịch. Nghề này đã góp phần nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống cho người dân, đồng thời giảm áp lực đối với công tác bảo vệ rừng di sản. Chủ tịch UBND xã Sơn Trạch Nguyễn Công Trứ chia sẻ: Từ mô hình du lịch cộng đồng đầu tiên của Hồ Khanh đến nay, toàn xã có 35 homestay và farmstay, giải quyết việc làm cho hàng trăm lao động. Nhờ đó, cơ cấu kinh tế của xã được chuyển dịch tích cực từ sản xuất nông nghiệp sang dịch vụ du lịch. Bên cạnh đó, người dân càng tham gia nhiều hơn vào các hoạt động du lịch như chèo thuyền đưa khách đi thăm hang động, làm porter cho các tour du lịch mạo hiểm, thợ chụp ảnh, lái xe, nhà hàng và hướng dẫn viên du lịch. Các xã có mô hình du lịch cộng đồng phát triển đều là vùng khó khăn, cơ sở hạ tầng còn hạn chế nhưng bù lại phong cảnh tuyệt đẹp và mang tính tự nhiên cao, ít có sự làm mới. Đây là điều mấu chốt để thu hút khách du lịch đến khám phá, trải nghiệm và nhờ vậy, homestay có “đất” để phát triển. Tuy nhiên, sự phát triển du lịch cộng đồng tại Quảng Bình chủ yếu vẫn mang tính tự phát, chưa trở thành phong trào hay chương trình có quy hoạch cụ thể cho nên còn những hạn chế đáng kể. Tổng Thư ký Hiệp hội Du lịch tỉnh Quảng Bình Trần Xuân Cương đánh giá: Hiện nay, các homestay và farmstay trên địa bàn tỉnh thực ra mới chỉ là điểm lưu trú và phục vụ dịch vụ ăn uống, còn đối với du lịch khám phá trải nghiệm thì vẫn phải đăng ký ở các đơn vị bên ngoài. Vì vậy, chất lượng dịch vụ chưa cao. Về lâu dài, với tình trạng phát triển tự phát nhỏ lẻ, thiếu chuyên nghiệp như hiện nay, các homestay và farmstay khó có thể phát triển bền vững. Chưa kể, hiện nay, những nông dân làm du lịch còn thiếu hụt về kiến thức, ngoại ngữ và cách quảng bá bài bản; sự kết nối giữa mô hình du lịch cộng đồng với các doanh nghiệp kinh doanh du lịch và các làng nghề để tạo tua tuyến phục vụ khách cũng chưa được thường xuyên và chuyên nghiệp. Khác với Quảng Bình, tại Hà Tĩnh, việc phát triển du lịch cộng đồng tại những khu nông thôn mới kiểu mẫu lại vấp phải những khó khăn riêng. Là một trong những hộ dân được đánh giá cao về điều kiện cơ sở vật chất lưu trú để đón tiếp du khách, điều anh Nguyễn Mạnh Tuấn (thôn Phong Giang, xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân) băn khoăn nhất chính là hiệu quả kinh tế mang lại từ loại hình du lịch mới này. Theo anh Tuấn, sau khi hoàn thành xong việc sửa sang nhà cửa, vườn tược, gia đình anh trở thành điểm đến thường xuyên của các đoàn du khách khi về Tiên Điền nhưng lượng khách lưu trú lại vô cùng hiếm. Theo đánh giá của người trong cuộc, việc chưa thu hút được đông đảo khách nghỉ lại là do sự đơn điệu của các loại ngành nghề sản xuất ở địa phương cho nên hầu hết các homestay hiện thời chỉ đáp ứng được nhu cầu là điểm dừng chân, nghỉ ngơi; còn nhu cầu khám phá, trải nghiệm đời sống sản xuất của người dân lao động gần như chưa thể đáp ứng. Về các sản phẩm văn hóa, văn nghệ phục vụ du khách cũng chưa thường xuyên và thiếu chuyên nghiệp. Theo Phó Chủ tịch HĐND, kiêm Đội trưởng Văn nghệ dân gian xã Tiên Điền Trần Đức Bình, hiện nay đội văn nghệ dân gian xã đang hoạt động dưới hình thức phong trào, các thành viên gắn kết với nhau chủ yếu dựa vào niềm đam mê, địa phương chưa có bất kỳ chế độ đãi ngộ nào đối với các thành viên. Thành ra, muốn có sự ràng buộc, tính chuyên nghiệp trong công tác biểu diễn, phục vụ du khách là rất khó. Theo ông Bình, các đoàn khách muốn thưởng thức văn nghệ mà không đăng ký trước sẽ khó bố trí biểu diễn được vì chưa hình thành đội chuyên nghiệp mà phải tập hợp người dân trong làng xã. Cần sự hỗ trợ từ phía chính quyền Trước những hạn chế trong phát triển du lịch cộng đồng, Phó Giám đốc Sở Du lịch tỉnh Quảng Bình Lê Thế Lực cho rằng: Mô hình du lịch cộng đồng hiện chưa có quy hoạch và định hướng phát triển theo hướng bền vững, mới dừng lại ở mức độ tự phát, người sau nhìn người trước để mở homestay trong khi thiếu kỹ năng làm du lịch, yếu về ngoại ngữ cho nên hiệu quả chưa cao, chưa tương xứng với tiềm năng. Mặt khác, cơ sở vật chất và hạ tầng du lịch chưa được chú trọng đầu tư và thiếu đồng bộ; tình trạng mất điện, thiếu nước sạch thường xảy ra đã ảnh hưởng đến việc lưu trú của du khách, nhất là khách nước ngoài. Chính vì vậy, để mở rộng, phát huy hiệu quả loại hình du lịch này, cần có sự vào cuộc của các cấp chính quyền và các ngành chức năng. Tại Quảng Bình, năm 2017, huyện Bố Trạch đã hỗ trợ 15 triệu đồng cho một homestay xây mới. Tuy nhiên đây mới chỉ là số tiền mang tính động viên. Vì thực tế việc xây dựng một homestay đúng nghĩa thì cần số vốn tương đối lớn. Chưa kể người dân cần được tập huấn về kỹ năng đón, tiếp khách du lịch, chế biến các món ăn và cách giới thiệu về ẩm thực địa phương… Tất cả những kỹ năng mềm đó đòi hỏi phải có thời gian nhưng nếu chúng ta không có lộ trình từng bước thực hiện với các khóa đào tạo bài bản thì rất khó thành công. Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh Lê Trần Sáng cho rằng: Đây cũng chính là khó khăn chung của các địa phương trong việc phát triển du lịch cộng đồng tại nông thôn. Như trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh, hiện chưa có mô hình kinh doanh du lịch cộng đồng thật sự bài bản nào, mọi thứ đang rất mới mẻ, vừa làm vừa học. Sự hỗ trợ về tài chính của địa phương còn hạn chế, mới chỉ ở mức động viên chứ chưa mang tính thúc đẩy. Vì vậy, sắp tới tỉnh cần xây dựng chiến lược, quy hoạch phát triển du lịch cộng đồng một cách bài bản, có giải pháp biến các thế mạnh văn hóa của địa phương thành các sản phẩm du lịch cụ thể. Cùng với đó, các địa phương cần chú trọng công tác tuyên truyền, tập huấn kỹ năng phát triển du lịch cộng đồng đến mỗi người dân gắn với việc khuyến khích, tạo điều kiện hình thành các đơn vị có khả năng điều hành, tổ chức hoạt động du lịch này. Trao đổi về những vấn đề nêu trên, Phó Chánh Văn phòng điều phối nông thôn mới Trung ương Ngô Tất Thắng nhấn mạnh: Du lịch là một hướng đi mới trong xây dựng nông thôn mới, đồng thời cũng là ngành nghề quá mới mẻ đối với hầu hết nông dân cho nên không thể đòi hỏi sự quy mô và hoạt động trơn tru ngay lập tức. Tuy nhiên, qua khảo sát thực tế tại nhiều tỉnh miền trung thì đây là một hướng đi có nhiều tiềm năng và có khả năng đem lại hiệu quả kinh tế cao và ổn định cho khu vực nông thôn. Chính vì vậy, điều cần nhất là có sự đồng tâm, đồng lực của các cấp chính quyền địa phương trong việc quy hoạch và phát triển du lịch cộng đồng tại các thôn, xã… Điều này khi gắn kết cùng Chương trình quốc gia mỗi xã một sản phẩm chắc chắn sẽ còn đem lại những hiệu ứng kinh tế đáng kể, góp phần quan trọng trong tiêu thụ sản phẩm, nâng cao thu nhập cho người dân địa phương. Cùng với xu hướng phát triển chung của các loại hình du lịch, du lịch cộng đồng tại nông thôn đang ngày càng chứng minh được sức hút đối với du khách cả trong nước và ngoài nước. Và, tận dụng cơ hội này để chuyển đổi nghề nghiệp cho nông dân cũng là một hướng đi bền vững trong xây dựng nông thôn mới./.